Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach
dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja

Jerzy Kaliszuk, ‘Codices deperditi’. Średniowieczne rękopisy łacińskie Biblioteki Narodowej utracone w czasie II wojny światowej (Dziedzictwo Kulturowe po Skasowanych Klasztorach, red. Marek Derwich, 8/1–3), t. 1–3, Wrocław: Wrocławskie Towarzystwo Miłośników Historii, 2016, ss. 688, 1379, 754, 7 tab., 6 diagr., 68 il., bibliografia; aneks, indeksy, konkordancja sygnatur, streszczenie w języku angielskim

W 1944 r. niemal cały księgozbiór Biblioteki Narodowej w Warszawie został zniszczony przez Niemców. Prezentowana książka stanowi próbę zrekonstruowania zawartości zbioru średniowiecznych rękopisów łacińskich z tej biblioteki. Burzliwe dzieje kolekcji w XIX i 1 poł. XX w. sprawiły, że przedwojenni badacze nie zdążyli dokonać pełnego opisu przechowywanych w BN zbiorów, a dotychczasowe kartoteki i rękopiśmienne katalogi spłonęły razem z książkami. Na podstawie żmudnej kwerendy autorowi udało się zebrać informacje o niemal 1 500 rękopisach średniowiecznych. Aby odtworzyć zawartość poszczególnych kodenksów, autor wykorzystał wzmianki w pracach naukowych z XIX i XX w., listy, szczątkowo zachowane kartoteki i katalogi rosyjskie, a także cudem ocalałe z wojny prywatne zapiski badaczki Marii Hornowskiej.

W książce zostały przedstawione nie tylko zawartość i dzieje kolekcji: autor podjął próbę określenia środowisk, z których pochodziły i funkcjonowały rękopisy. Z badań wyłania się obraz funkcjonowania w późnośredniowiecznej Polsce skomplikowanej sieci intelektualnej, łączącej klasztory, katedry, kolegiaty, parafie i środowisko uniwersyteckich uczonych, obejmującej praktycznie cały obszar państwa. W ramach tej sieci krążyły książki i idee, co prowadziło do kształtowania się wśród jej członków poczucia wspólnej tożsamości, nie ograniczającej się tylko do przynależności do konkretnych wspólnot instytucjonalnych czy geograficznych.

Oprócz analizy kolekcji, publikacja zawiera opisy kodykologiczne zidentyfikowanych średniowiecznych rękopisów łacińskich. Odnotowane cechy poszczególnych kodeksów mogą stanowić pomoc w ewentualnej identyfikacji kolejnych znalezisk. Opracowaniu towarzyszą wypisy źródłowe z nieistniejących już nowożytnych rękopiśmiennych katalogów bibliotecznych, zachowanych w odpisach, indeksy i reprodukcje podobizn niektórych nieistniejących już dziś rękopisów.